هدف پژوهش حاضر بررسی الگوی جاری تربیت دینی در برنامه­های درسی دانشجویان دانشگاه آزاد اسلامی است. این پژوهش با رویکرد کیفی و با روش داده­ بنیاد انجام گرفت. جامعه­ی آماری شامل کلیه اساتید، دانشجویان و مدیران گروه­های آموزشی واحدهای دانشگاه آزاد اسلامی در استان خراسان رضوی بوده که از طریق نمونه گیری هدفمند از نوع ملاک محور انتخاب شدند. داده­ها از طریق مصاحبه­ی نیمه ساختار یافته با بیست و دو نفر از اساتید، دانشجویان و مدیران گروه­های آموزشی بدست آمده است. به منظور تجزیه و تحلیل داده­ها از روش کدگذاری باز، محوری و گزینشی استفاده شد. برای تأمین روایی و پایایی از معیارهای لینکن و کوبا استفاده شد. نتایج پژوهش نشان دهنده­ی بیست و پنج مفهوم محوری است که در قالب مدل پارادیمی استروس و کوربین (2008) شامل ناکارآمدی نظام آموزشی در درونی سازی ارزش های دینی به عنوان مقوله‏ی محوری و شرایط علی (ناتوانی دانشگاه در همکاری بین بخشی، ضعف هویت دینی دانشجویان، عدم توجه به نظام آموزشی دانشگاهی دین محور)، عوامل زمینه­ای (عوامل فرهنگی- اجتماعی، عوامل سازمانی، عوامل آموزشی)، شرایط مداخله­­ای تسهیل‏گر(شبکه سازی دانشگاه با نهادهای متولی تربیت دینی، اعتبار منابع درسی، تخصص اساتید)، شرایط مداخله­گر محدودکننده(چالش روشی، چالش های بینشی، چالش های کنشی)، راهبردها (فرهنگ سازی تربیت دینی، اعتقاد درونی همراه با توجه به التزام عملی در تربیت دینی، اعتدال در تقویت و گسترش تربیت دینی، آموزش جامع و همه جانبه، شبکه سازی و تعامل گرایی در تربیت دینی) و پیامد (عدم تحقق جامعه اسلامی و عدم استقرار فرهنگ دینی در دانشگاه و جامعه، بی اعتنایی و عدم پایبندی به ارزش های دینی) سازمان یافت.

تأکیدات فراوان نسبت به زمامداری و نقش زمامداران در سعادت جامعه، چه در منابع دینی و چه در اندیشه های رهبران جمهوری اسلامی، نشان از ضرورت تدوین برنامه ای جامع برای تربیت زمامداران دارد که تدوین آن علاوه بر نیاز به مبانی مبتنی بر قرآن و سیره معصومین (علیهم السلام)، به استفاده از اندیشه های متفکران مسلمانی که در راستای کاربست مبانی اسلامی در اندیشه خود تلاش نموده اند؛ نیز محتاج است. در این میان اندیشه های فارابی به عنوان مؤسس فلسفه اسلامی حائز اهمیت ویژه ای است به خصوص آنکه زمامدار و تربیت وی، به تبعیت از افلاطون، دغدغه اصلی فارابی نیز بوده است. بر این اساس تلاش این پژوهش بر این خواهد بود که با استفاده از آثار و تالیفات فارابی مروری بر اندیشه های او دررابطه با تربیت زمامدار داشته باشد و به عبارت دقیقتر این پژوهش به دنبال پاسخی برای این سؤال است که «اندیشه فارابی چه دلالت هایی برای تربیت زمامداران دارد؟» این پژوهش برای پاسخ به این سوال با استفاده از روئش دلالت پژوهی به استخراج و تحلیل سهم یاری ها و سپس دلالت های مرتبط با تربیت زمامداران از اندیشه فارابی پرداخته و در نهایت تلاش کرده است این دلالت ها را در قالب یک نمودار مفهومی ارائه نماید.

در این نوشتار، مفاهیم، ریشه های تاریخی و مولفه های تربیت دینی به عنوان تربیتی زمینه ساز برای دست یابی به ایمان و ثمرات آن، و مقایسه این نوع تربیت با آموزه های سکولار برای شناخت بهتر چالش ها و آسیب ها بررسی می شود. از آن جا که در جامعه اسلامی ایران، آموزه و تربیت سکولار جایگاهی نداشته و ندارد، چندان هم شناخته شده نیست. معرفی تربیت سکولار و مقایسه آن با تربیت دینی به ویژه تربیت ساز با محوریت امام- که ریشه ای کهن در تاریخ و فرهنگ کشور ما دارد- مهم ترین هدفی است که در این نوشتار پی گرفته می شود. روش تحقیق در این کار، مطالعه نظری- تطبیقی است که بررسی و نتیجه گیری مطالب، پایه های اصلی آن را تشکیل می دهند. نتایج به دست آمده از تحقیق، بیان گر این حقیقت است که سکولاریسم و برخی تبعات آن مانند تربیت سکولار، ریشه در فرهنگ مغرب زمین دارند. اساسا تربیت سکولار بر آموزش و گسترش علوم تاکید دارد و در برنامه های درسی خود، آموزش تعالیم دینی را نمی گنجاند. برعکس تربیت دینی در کشورهای اسلامی، به ویژه کشور ما ریشه های عمیق دارد و بین آموزش تعالیم دینی و علوم گوناگون مغایرتی نمی بیند. مقایسه بین مولفه ها و دستاوردهای این دو نوع تربیت، مقصد اصلی این نوشتار است.

تعیین محدوده نقش آفرینی هر یک از عوامل انسانی دخیل در تربیت دینی سهمی بسزا در تحقق اهداف مورد نظر تربیت دینی دارد. نخبگان دینی از جمله مهم ترین عوامل انسانی دخیل در تربیت دینی هستند که مطالعات تربیتی، روان شناختی و جامعه شناختی صورت گرفته درباره نخبگان و نیز تحلیل متون دینی ناظر به بحث از وظایف عالمان دینی، در عین هم پوشی و تاکید نتایج یکدیگر، در مجموع، معین کننده نقش ایشان در تربیت دینی است. نقش نخبگان دینی در تربیت دینی، گرچه در تصور اولیه، بیشتر در حیطه شناختی نمود دارد، اما اعم از هر سه حیطه شناختی، گرایشی و رفتاری بوده است. ایشان در تمامی مراحل فرایند عملی تربیت دینی، به دلیل کارکرد اجتماعی الگو بودن، نقش آفرین بوده و با داشتن جایگاهی ممتاز در میان عوامل تربیت دینی، حتی نسبت به ایشان نیز دارای وظیفه هستند و نقش رهبری جریان تربیت دینی ایفا می کنند.

بحث وظیفه حکومت دینی در قبال تربیت دینی مردم، از مسائل مهم فلسفۀ سیاسی است. این پژوهش با هدف بررسی این مسئله با روش توصیفی ـ تحلیلی به دنبال پاسخ به این پرسش است که آیا حکومت نسبت به تربیت دینی انسان ها وظیفه ای دارد؟ و این وظایف کدامند؟ با توجه به آیات و روایاتی که در زمینة تربیت دینی و رابطه آن با حکومت سخن گفته اند، دین اسلام علاوه بر توجه به نیازهای مادی و معنوی افراد، وظیفه حکومت را فراتر از تأمین نیازهای طبیعی و اولیه مردم دانسته و خود را نسبت به تربیت دینی و هدایت افراد به مسیر سعادت، مسئول می داند. همین نکته، تمایز حکومت دینی با حکومت غیردینی را، که بیشتر توجه شان به مسائل این دنیایی بشر است، مشخص می کند. برخی از مهم ترین این وظایف عبارتند از: مبارزه با فساد و بدعت ها، توجه به نیازهای مادی و تدبیر امور اقتصادی، برابری همه در مقابل قانون، تأمین امنیت و مشورت با دیگران.

در این مقاله تربیت نظامیان در اندیشه افلاطون و امام خمینی(ره) با روش توصیفی-تحلیلی و مقایسه ای بررسی شده است و هدف آن افزایش قدرت توصیف و تبیین نخبگان فکری - نظامی در موضوع جایگاه نظامیان در شکل­گیری مدنیّت و تمدن­سازی است. طی این مقاله گزاره­های افلاطون و امام خمینی(ره) در ابعاد مختلفِ موضوعِ تربیت نظامیان از متون آنان استنتاج شده است و سپس مورد تحلیل قرار گرفته و در نهایت وجوه تشابه و تفاوت دیدگاه­های دو متفکر در آن ابعاد تبیین شده است. نتیجة نهایی این مقایسه مبنی بر این است که نظام فلسفی افلاطون و برنامه تربیتی او در آرمان­شهر که با هدف تبیین عدالت و چگونگی استقرار آن صورت­بندی می­شود، اهمیّت اقشار نظامی را در زمینه شکل­گیری مدنیّت و حرکت به­سوی تمدن­سازی نشان می­دهد و در ردّ دیدگاه­هایی که اهمیت دادن به نظامیان را مقدمه فروپاشی مدنیّت می­دانند، پشتوانه استدلالی ارزشمندی ایجاد می­کند. در مقابل دیدگاه امام خمینی(ره) بیانگر این است که تفکر اسلامی قوّه و قوای نظامی را در چارچوب تربیتی شریعت، اخلاق و عقلانیّت تعریف کرده و این چارچوب اجازه نمی­دهد که حقوق و حوزه فردی و خصوصی نظامیان مورد تعدّی قرار گیرد؛ آنان را نیز از تعدّی به حقوق و حوزه خصوصی دیگران باز می­دارد و قوه و قوای نظامی را در خدمت حفظ نظام سیاسی، مدنیّت و تمدن­سازی تعریف می­کند.